Sokołowski August (1846–1921), historyk, pedagog, poseł do Rady Państwa. Ur. 28 VIII w Ulicku Zarębanem (w pobliżu Rawy Ruskiej), majątku babki Joanny Krukowiczowej, był synem Konstantego, właściciela i dzierżawcy dóbr ziemskich, i Augustyny z Krukowiczów (1817 – 15 VII 1899).
S. uczył się początkowo w domu, następnie w gimnazjum we Lwowie, w którym uzyskał w r. 1865 świadectwo dojrzałości z wynikiem celującym. W l. 1865–8 studiował historię i polonistykę na Wydz. Filozoficznym Uniw. Lwow.; uczęszczał na wykłady m.in. Antoniego Małeckiego, Ksawerego Liskego i seminarium Henryka Zeissberga. Należał do założycieli zatwierdzonej w r. 1867 przez Namiestnictwo demokratycznej organizacji młodzieży studenckiej «Czytelnia Akademicka». Debiutował w r. 1868 na łamach „Dziennika Literackiego” artykułem pt. Stosunki polsko-czeskie za czasów wojen husyckich. W dwa lata później w „Przeglądzie Polskim” opublikował obszerne studium Ostatni obrońca husytyzmu w Polsce. Spytek z Melsztyna. Dn. 21 VII 1871 uzyskał na Uniw. Lwow. doktorat filozofii.
W r. 1871 S. został zastępcą nauczyciela w gimnazjum im. Franciszka Józefa we Lwowie. W r.n. złożył przed komisją lwowską egzamin nauczycielski z historii i geografii, który uzupełnił później egzaminem z języka niemieckiego. W r. 1872 przeniósł się do Krakowa, gdzie został nauczycielem w szkole realnej. W r.n. powołano go na członka Komisji Historycznej AU. W r. 1874 otrzymał nominację na nauczyciela historii i geografii w Gimnazjum św. Anny. Jego starannie opracowane, obszerne wykłady z historii powszechnej, spisane przez uczniów i litografowane, służyły jako podręcznik. Organizował wycieczki historyczno-krajoznawcze, wielokrotnie wygłaszał w amfiteatrze szkolnym odczyty z dziejów Polski. Niezależnie od pracy pedagogicznej prowadził działalność badawczą, ogłosił m.in. prace: Konrad książę na Mazowszu (P. 1873), Andrzej Gałka z Dobczyna („Przew. Nauk. i Liter.” [T.] 2: 1874), Projekt rozbioru Polski w wieku XV (Kr. 1874) oraz Elekcja czeska po śmierci Zygmunta Luksemburczyka (Kr. 1876). Na podstawie tego dorobku uzyskał w r. 1876 docenturę z zakresu historii austriackiej na UJ. W ramach prac Komisji Historycznej AU przygotował dwa tomy wydawnictw źródłowych ogłoszone w Krakowie w r. 1876 (wspólnie z Józefem Szujskim): „Codex epistolaris saeculi decimi quinti” t. 1 z l. 1384–1492 oraz w r. 1880 „Listy księcia Jerzego Zbaraskiego kasztelana krakowskiego z lat 1621–1631” (Script. Rer. Pol., t. 5). W r. 1878 na polecenie Rady Szkolnej Krajowej (RSK) opracował i ogłosił Historię powszechną dla użytku wyższych szkół gimnazjalnych. T. 1: Dzieje starożytne 1 połowa (Lw.).
Pragnąc poświęcić się całkowicie pracy badawczej, podjął S. w l. 1878–83 starania o uzyskanie stanowiska w jednej z krakowskich placówek naukowych. W r. 1878 złożył podanie o adiunkturę lub dyrekcję Archiwum Grodzkiego i Ziemskiego. Dwukrotnie w l. 1876 i 1883 zgłaszał się do konkursu na stanowisko profesora historii austriackiej UJ, a w r. 1882 był kandydatem do stypendium naukowego z fundacji Józefa Gałęzowskiego, zamierzając prowadzić studia archiwalne w Warszawie i Austrii. Wszystkie te starania pozostały bezowocne. Oceniając dorobek naukowy S-ego, profesorowie UJ Stanisław Smolka i Wincenty Zakrzewski, mimo uznania jego wartości, zarzucali mu niedostatki w krytyce źródeł oraz niedokładności i niejasności w sądach historycznych. Na tej negatywnej ocenie zaciążyły jednak głównie poglądy polityczne S-ego, który należał do działaczy stronnictwa demokratycznego. Od r. 1881 wszedł w skład redakcji (oraz był członkiem rady nadzorczej) organu krakowskich demokratów „Nowej Reformy”. Na jej łamach ogłaszał własne przyczynki historyczne, recenzje oraz artykuły treści społecznej i politycznej. Publikował też w tym czasie kolejne rozprawy historyczne, m.in.: uznawaną współcześnie za najlepszą z jego prac: Przed rokoszem. Studium historyczne z czasów Zygmunta III (Rozpr. AU Wydz. Hist.-Filoz., T. 15: 1882) oraz Diabeł Stadnicki („Ateneum” R. 32: 1883 t. 4), Jan Szczęsny Herburt („Bibl. Warsz.”, R. 43: 1883 t. 2 i 3). Odrzucenie kandydatury na stanowisko profesora spowodowało, że rozgoryczony tym niepowodzeniem złożył S. w r. 1883 rezygnację z docentury uniwersyteckiej. Nie zaprzestał jednak działalności naukowej. W r. 1886 został członkiem Komisji dla badań w zakresie historii literatury i oświaty AU. Prowadził studia nad nowszymi dziejami Polski, ogłaszając m.in. prace: Kartka z dziejów wychowania w Polsce w XVI i XVII w. („Muzeum” 1886), Kilka słów o tureckiej polityce Stefana Batorego („Ateneum” 1886 t. 1) oraz kolejne dwa tomy wydawnictw źródłowych: „Archiwum domu Radziwiłłów z l. 1571–1633” (Kr. 1885, Script. Rer. Pol., t. 8) oraz „Diariusze sejmowe z r. 1587” (Kr. 1887, tamże t. 11). W r. 1888 w „Nowej Reformie” (odb. Kr.) ukazała się praca S-ego O nowych poglądach na historię polską, zawierająca ostrą krytykę dzieła Michała Bobrzyńskiego „Dzieje Polski w zarysie” (Kr. 1879).
Brał S. także udział w życiu kulturalnym i patriotycznym Krakowa: «żadna rocznica narodowa nie odbywała się bez jego udziału. Był duszą tych imprez, wygłaszając okolicznościowe odczyty, zawsze pod względem treści i formy doskonałe» (K. Korta). Współorganizował m.in. obchody 300-lecia założenia Gimnazjum św. Anny (1883) i 100-lecia Konstytucji 3 maja. Przez kilka lat był nauczycielem prywatnym Andrzeja Potockiego, w l. 1882/3 i 1889/90 wykładał historię powszechną na kursach dla kobiet Adriana Baranieckiego. Działał w Kole Krakowskim Tow. Nauczycieli Szkół Wyższych, od r. 1884 był członkiem zarządu Towarzystwa. Na zjazdach tej organizacji oraz na łamach jej organu „Muzeum” oraz w in. periodykach wypowiadał się na temat dydaktyki nauczania historii, statusu nauczyciela gimnazjalnego, czy w sprawie podniesienia rangi nauczania historii, m.in. w artykułach: O podręcznikach historii austriackiej (1879), O braku sił nauczycielskich w średnich szkołach galicyjskich (Kr. 1890 odb. z „Nowej Reformy”). W r. 1888 opracował memoriał do RSK o stanie szkół galicyjskich, a w r.n. złożył wniosek o założenie nowych gimnazjów w Galicji (ogłoszony w „Muzeum” 1889). Współpracował z Tow. Oświaty Ludowej, głównie jako prelegent, był zastępcą przewodniczącego pierwszego zarządu Tow. Szkoły Ludowej w r. 1892, należał do zarządu Macierzy Polskiej.
Niepowodzenie w karierze naukowej zwiększyło zaangażowanie się S-ego w działalność polityczną. W lipcu 1889 bezskutecznie startował w wyborach do galicyjskiego Sejmu Krajowego. W r. 1890 stronnictwo demokratyczne zgłosiło jego kandydaturę do austriackiej Rady Państwa w okręgu m. Krakowa (kuria gmin miejskich). Dn. 4 XII t.r., w wyborach uzupełniających po śmierci Maksymiliana Machulskiego, uzyskał znaczną przewagę nad konserwatystą Stanisławem Tomkowiczem. Również w dwóch następnych kadencjach (1891–1900) pełnił obowiązki poselskie w Wiedniu, biorąc udział w pracach kilku komisji, głównie komisji oświatowej. W lutym 1897 podjął się wraz z Anną Potocką mediacji ze skonfliktowanym z władzami politycznymi i kościelnymi ks. Stanisławem Stojałowskim. W grudniu t.r. przemawiał na wiecu słowiańskim w Krakowie, który zgromadził polityków z monarchii austro-węgierskiej. W l. 1897 i 1899 został wybrany do delegacji dla spraw wspólnych obu izb Rady – Panów i poselskiej. Na forum Rady wygłaszał przemówienia dotyczące organizacji szkolnictwa polskiego. W tym okresie ogłosił kolejne prace historyczne. Wraz ze Stanisławem Smolką opracował tekst objaśniający „Poczet królów polskich” Jana Matejki (Wiedeń 1890–3). Obok obszernej rozprawy O Sejmie Czteroletnim (Lw. 1891), opublikował w Wiedniu w l. 1895–1901 popularną czterotomową syntezę Dzieje Polski ilustrowane z współudziałem Adolfa Inlendera (wyd. krajowe T. 1–5). Doprowadzone do r. 1863, starannie wydane, ozdobione reprodukcjami dzieł znanych artystów Dzieje zostały bardzo dobrze przyjęte przez ówczesną krytykę. Wraz z Ferdynandem Weiglem S. podpisał interpelację parlamentarną w obronie L. Hilsnera, Żyda z Kutnej Hory, oskarżonego o mord rytualny. Z tego powodu kręgi chrześcijańsko-społeczne, skupione wokół „Głosu Narodu”, zorganizowały demonstrację przeciw nim obu w czasie wyborów r. 1899; zdystansowała się wobec nich także „Nowa Reforma”. W sierpniu 1900, na zjeździe polityków demokratycznych we Lwowie, S. należał do przeciwników zbliżenia z socjalistami i znalazł się w grupie secesjonistów.
Rozłam w stronnictwie i zbliżenie S-ego do konserwatystów spowodowało zakończenie jego kariery politycznej. Odtąd publikował w „Czasie”, „Przeglądzie Polskim” i „Głosie Narodu”. Uczestniczył w r. 1900 w III Zjeździe Historyków Polskich, po raz kolejny polemizując z pesymizmem szkoły krakowskiej. W r. 1901, po śmierci Michała Bałuckiego, został prezesem Klubu Artystyczno-Literackiego. Z końcem 1903 r. przeszedł na emeryturę, otrzymując tytuł radcy szkolnego; pozostał egzaminatorem państwowym. W l. 1904–8 uczestniczył w pracach krakowskiej Rady Miejskiej w Sekcji IV ds. szkolnych i wyznaniowych. Współpracował z wydawanym przez Mariana Zdziechowskiego od r. 1905 krakowskim miesięcznikiem „Świat Słowiański”. W ostatnim okresie życia zajął się najnowszymi dziejami Polski. W r. 1906 został zaproszony do nowo utworzonej Komisji dla historii porozbiorowej Polski AU. W l. 1904–8 ogłosił czterotomowe Dzieje porozbiorowe narodu polskiego (W.). Napisał też Dzieje powstania listopadowego (Wiedeń 1908) i Dzieje powstania styczniowego (Berlin 1910, Wiedeń [b.r.w.]), zawierające ostrą krytykę powstań narodowych. Ponadto opublikował obszerny tom dokumentów pt. „Generał Ignacy Prądzyński w świetle własnych pamiętników, korespondencji i nowszych badań” („Przegl. Pol.” R. 45–8: 1910–13). W sierpniu 1911, S., jako członek-korespondent Rady Muzeum Narodowego w Raperswilu, wziął udział w sądzie obywatelskim w sprawie głośnych zarzutów postawionych przez Stefana Żeromskiego kustoszowi Włodzimierzowi Rużyckiemu de Rosenwerthowi i podpisał orzeczenie uniewinniające oskarżonego. Przed r. 1913 był dyrektorem dwóch prywatnych żeńskich seminariów nauczycielskich w Krakowie: Córek Bożej Miłości i św. Rodziny.
W l. pierwszej wojny światowej S. współpracował z Naczelnym Komitetem Narodowym (NKN) publikując broszury propagandowe, m.in. Geschichte Polens im allgemeinen Umrissen (Kr. 1916). Na łamach „Czasu” ogłosił cykl artykułów dotyczących stosunków wyznaniowych na Litwie i w Rosji (1916). W r. 1916 był jednym z sygnatariuszy listu otwartego do Władysława Sikorskiego, wyrażającego poparcie dla działania Dep. Wojskowego NKN. W r. 1920 ukazała się ostatnia rozprawa S-ego Galicja wobec powstania listopadowego (Kr.). W t.r. rozpoczął pisanie wspomnień o własnej rodzinie i stosunkach ziemiańskich w Galicji. Pracy tej nie zdołał dokończyć. Zmarł 17 V 1921 w Warszawie podczas pobytu u syna. Pochowany został w grobowcu Zawiejskich na cmentarzu Rakowickim w Krakowie.
S. był dwukrotnie żonaty. Z pierwszego małżeństwa z Wandą z Feintuchów (1859 – 21 VI 1883), siostrą znanego architekta Jana Zawiejskiego, miał córkę Zofię (1881–1918), żonę malarza Tadeusza Cybulskiego, oraz synów: Tadeusza Eugeniusza i Bolesława (ur. 1883), polonistę, nauczyciela gimnazjalnego w Stanisławowie. Drugie małżeństwo z Zofią z Podhorskich (ur. 1863), 1. v. Władysławową Schwarzburg-Günther, pozostało bezdzietne.
Satyryczną sylwetkę S-ego pod nazwiskiem Malusińskiego jako «karierowicza i blagiera» umieścił Zygmunt Niedźwiecki w noweli „Owacja” („Naprzód” 1893 nr 13–14 i w tomie „U ogniska” 1894).
Starszy syn S-ego, Tadeusz Eugeniusz (ur. w Krakowie 2 VII 1877 – zm. w Warszawie 24 VIII 1966), doktor medycyny UJ (1905), w młodości związany z Julianem Ochorowiczem, w czasie pierwszej wojny światowej pracował w Rosji, zaś w okresie międzywojennym w Warszawie. Był członkiem-założycielem Tow. Badań Psychicznych, Polskiego Tow. Metapsychicznego i Polskiego Tow. Badań Psychofizycznych w Warszawie, autorem prac o niekonwencjonalnych metodach leczenia i popularnego zarysu Psychoterapia (Kat.). Uczestniczył w powstaniu warszawskim 1944 r. Od r. 1945 do przejścia na emeryturę w r. 1965 był najpierw naczelnym lekarzem Ubezpieczalni Społecznej, a następnie kierownikiem poradni neurologicznej w Jeleniej Górze.
Portret S-ego pędzla Jacka Malczewskiego (1916, olej, deska) w Muz. Narod. w W.; Podob. S-ego w: Rybkowski T., Polscy członkowie austriackiej Izby Panów i członkowie Koła Polskiego w Wiedniu, Kr. 1892 XVI 124, tabl. 2; – Estreicher, XIX w.; Roczn. Nauk.-Liter.-Artystyczny (encyklopedyczny) na rok 1905, Red. W. Okręt, W. 1905; Ruch. Kalendarz encyklopedyczny na rok 1889, W.; Słownik historyków polskich, W. 1994; Lenczewski T., Genealogie rodów utytułowanych w Polsce, W. 1995–6 I; Katalog Archiwum Bibliotecznego Biblioteki Kórnickiej z czasów Zygmunta Celichowskiego, Wr. 1979; Lewak–Więckowska, Zbiory B. Rap. Katalog; – Adamczewski J., Krakowskie rody, Kr. 1994; Barycz H., Stanisław Smolka w życiu i nauce, Kr. 1974; Bąk J., Semper in altum. Z dziejów szkół nowodworskich, Kr. 1976 s. 134, 145, 165, 169, 189, 223, 233–4 (fot.); Buszko J., Polacy w parlamencie wiedeńskim 1848–1918, W. 1996; Finkel L., Starzyński S., Historia Uniwersytetu Lwowskiego, Lw. 1894 I; Historiografia polska w dobie pozytywizmu 1865–1900, W. 1968; Janowski M., Inteligencja wobec wyzwań nowoczesności. Dylematy ideowe polskiej inteligencji liberalnej w Galicji w latach 1889–1914, W. 1996; Kieniewicz S., Historiografia polska wobec powstania styczniowego, „Przegl. Hist.” T. 44: 1953 z. 1 s. 19–20; Kramarz H., Nauczyciele gimnazjalni Galicji 1867–1914, Kr. 1987; Kras J., Wyższe Kursy dla kobiet im. A. Baranieckiego w Krakowie 1868–1924, Kr. 1972; Leniek, Książka pamiątkowa Gimn. św. Anny, s. 183; Łuczyńska B., Koło Krakowskie TNSW na tle prac Towarzystwa Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych 1884–1939, Kr. 1991; Maternicki J., Dydaktyka historii w Polsce 1773–1918, W. 1974; tenże, Idee i postawy. Historia i historycy polscy 1914–1918, W. 1974; Myśliński J., Studia nad polską prasą społeczno-polityczną w Zachodniej Galicji 1905–1914, W. 1970; Schnaydrowa B., Ofiarodawcy Akademii Umiejętności 1873–1919. Z badań nad proweniencją zbiorów Biblioteki PAN w Krakowie, „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 26: 1981; taż, Opieka Akademii Umiejętności nad archiwami galicyjskimi, tamże R. 18: 1972; Smoleński W., Szkoły historyczne w Polsce, Wr. 1952; Stachowska K., Studia uniwersyteckie Tadeusza Smoleńskiego w świetle jego listów do Władysława Smoleńskiego, „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 29: 1984; Studia z dziejów Wydziału Filozoficzno-Historycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego, Red. S. Mikucki, Kr. 1967 s. 72, 126, 169; Wierzbicka M., Popularne podręczniki dziejów Polski w latach 1864–1914, w: Edukacja historyczna społeczeństwa polskiego w XIX w., W. 1981 s. 364–6; Zwolska W., Nauczyciele historii w gimnazjach galicyjskich w dobie autonomii (1867–1914), „Roczn. Łódz.” T. 25: 1971 s. 190; taż, Rola historii i metody jej nauczania w gimnazjach galicyjskich w l. 1867–1914, „Przegl. Hist.-Oświat.” T. 23: 1970 s. 542, 544; taż, Sprawa nauczania historii kraju rodzinnego w gimnazjach galicyjskich w l. 1867–1914, „Studia Hist.” T. 9: 1966 s. 52; – Boy o Krakowie, Oprac. H. Markiewicz, Kr. 1973; Chłędowski K., Pamiętniki, Kr. 1951 II; [Czuczyński A., Maternowski M., Śnieżek J.], List otwarty do Prof. Dra Augusta Sokołowskiego w odpowiedzi na korespondencję umieszczoną w n. 77 „Nowej Reformy” z d. 5 kwietnia 1898 r., Cieszyn 1898; Daszyński I., Pamiętnik, W. 1957 I; Flach J., Sprawa Muzeum Narodowego w Rapperswilu, Kr. 1912 s. 35; Kalendarzyk profesorski Tow. Naucz. Szkół Wyższych na rok 1913, Ułożyli M. Janelli i J. Piątek, Lw. [b.r.w.]; toż na r. 1914; Korta K., Gimnazjum św. Anny w Krakowie. Wspomnienia ucznia z l. 1888–1896, Kr. 1938 (fot.); Kronika Uniwersytetu Jagiellońskiego 1864–1887, Kr. 1887 s. 94–5; Lednicki W., Pamiętniki, Londyn 1967 II; Na pamiątkę wiecu słowiańskiego odbytego w Krakowie dnia 12 grudnia 1897, Kr. 1897; Orzeczenie komisji w sprawie Muzeum Narodowego w Rapperswilu, Rapperswil 1911; Spraw. Dyrekcji gimnazjum św. Anny w Krakowie 1875–1903; Stenographische Protokolle über die Sitzungen des Hauses der Abgeordneten des Österreichischen Reichsrates 1890–1900; – „Czas” 1889 nr 153, 1921 nr 115; „Kwart. Hist.” T. 35: 1921 s. 210–11 (K. Tyszkowski); „Nowa Reforma” 1921 nr z 22 II; „Przegl. Hist.” T. 23: 1921 s. 91; „Roczn. AU”, 1873–1920; „Tydzień Pol.” 1921 nr 21 s. 13–14 (E. Łuniński); – Arch. PAN w Kr.; sygn. PAU W I 191, PAU W II 20–21, Koresp. Sekr. Ogólnego z l. 1878–1920; Arch. UJ: sygn. WF II 121 (akta hab.), WF II 136 (życiorys), D XXXVI (dok. osobiste, wspomnienia, fot.); B. Jag.: rkp. 7862 IV k. 15–17, 158–161, 7863 IV k. 16–17, 7729 III k. 103–104, Przyb. 9/60, Przyb. 86/60, Przyb. 11/67, Przyb. 810/73, Przyb. 205/90, sygn. 224–649 V t. 20 k. 706–707 (klepsydry matki i pierwszej żony S-ego); B. Narod.: rkp. III 6358 k. 112–113; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 2064 t. 4, 3922, 4706 r. I.; B. Ossol.: rkp. 12217/II s. 43–46, 12639/II [cz.] 5 s. 153–154, 13315/II; – Mater. Red. PSB: Informacje wnuka Stefana Cybulskiego z Kr.; – Bibliogr. dot. Tadeusza E. Sokołowskiego: „Służba Zdrowia” 1966 nr 24, 42 (Z. Domosławski); „Tyg. Powsz.” 1966 nr 45.
Urszula Perkowska